Collegium Novum to zabytkowy główny gmach Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, wyróżniający się okazałą neogotycką architekturą oraz bogatą historią. Budynek ten od ponad 130 lat jest sercem krakowskiej Alma Mater – siedzibą władz uczelni i miejscem ważnych uroczystości akademickich.

Historia Collegium Novum

Collegium Novum powstało w drugiej połowie XIX wieku na terenie tzw. dzielnicy uniwersyteckiej, w pobliżu średniowiecznych gmachów uczelni. Wcześniej znajdowały się tu dwie bursy akademickie z XV wieku – Bursa Jerozolimska (fundacji kard. Zbigniewa Oleśnickiego) oraz Bursa Filozofów – które doszczętnie spłonęły w pożarze 1841 roku. Po wielu latach planowania (pierwsze koncepcje pojawiły się już w 1869 r.), zdecydowano wznieść w tym miejscu nowoczesny gmach uniwersytecki, pełniący jednocześnie funkcje dydaktyczne, administracyjne i reprezentacyjne. Budowę rozpoczęto ostatecznie w 1883 roku według projektu architekta Feliksa Księżarskiego, a uroczyste otwarcie nastąpiło 14 czerwca 1887 roku. Od początku Collegium Novum budziło podziw – z czasem uznano je wręcz za najpiękniejszy budynek neogotycki w Krakowie i w Polsce.

W momencie otwarcia Collegium Novum stało się główną siedzibą Uniwersytetu Jagiellońskiego, przejmując rolę starzejących się średniowiecznych kollegiów. To tutaj mieściły się władze uczelni oraz sale wykładowe, a w okazałej auli odbywały się najważniejsze akademickie uroczystości. Tragiczny rozdział historii gmachu przypadł na okres II wojny światowej. 6 listopada 1939 roku niemieckie władze okupacyjne zwabiły profesorów krakowskich uczelni na rzekomy wykład i aresztowały ich w sali nr 56 Collegium Novum – wydarzenie to przeszło do historii jako akcja Sonderaktion Krakau. Uwięziono wówczas 183 naukowców UJ i innych krakowskich szkół wyższych, których wywieziono do obozu Sachsenhausen (wielu z nich tam zginęło). Na ścianie sali 56 umieszczono później tablicę pamiątkową ku czci ofiar tej zbrodni. Po zamknięciu Uniwersytetu przez okupanta gmach Collegium Novum niemal opustoszał, lecz zaraz po wojnie ponownie stał się centrum życia akademickiego.

W kolejnych dekadach budynek niezmiennie służył uczelni, choć jego wyposażenie i funkcje częściowo ewoluowały. Pod koniec XX i na początku XXI wieku przeprowadzono prace konserwatorskie, aby przywrócić gmachowi dawny blask i dostosować go do współczesnych potrzeb. Od 1994 roku systematycznie odnawiano wnętrza, rekonstruując m.in. historyczne wyposażenie auli według zachowanych projektów i fotografii. Przed jubileuszem 650-lecia UJ (obchodzonym w 2014 r.) dokonano gruntownej renowacji Collegium Novum – odnowiono posadzki, hol główny, klatkę schodową, korytarze oraz wymieniono pokrycie dachowe, przywracając oryginalną dwukolorową dachówkę łupkową zamiast późniejszej blachy miedzianej. Dzięki tym zabiegom zabytek ten zachował swoją świetność i w nienaruszonym kształcie wprowadził Uniwersytet w XXI wiek.

Architektura i wygląd zewnętrzny

Collegium Novum jest wybitnym przykładem stylu neogotyckiego w architekturze świeckiej Krakowa. Gmach wzniesiono z czerwonej cegły, a jego fasady zdobią liczne detale z kamienia – dekoracyjne obramienia okien, gzymsy, pinakle szczytów oraz wysoki kamienny cokół. Bryła budynku ma kształt zbliżony do kwadratu z dwoma niewielkimi dziedzińcami wewnętrznymi, co nadaje jej zwartą, symetryczną formę. Od strony Plant (parkowych ogrodów okalających Stare Miasto) fasadę podkreśla centralny ryzalit z podcieniem arkadowym – siedem ostrołukowych arkad tworzy efektowny ganek wejściowy. Powyżej, na wysokości pierwszego piętra, fasadę przecina rząd pięciu wysokich okien, za którymi mieści się aula uniwersytecka. W zdobionych dekoracją maswerkową naczółkach tych okien oraz nad nimi umieszczono barwne tarcze herbowe upamiętniające fundatorów i dobroczyńców Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jeszcze wyżej, w trójkątnym zwieńczeniu szczytu ryzalitu, góruje oficjalny herb UJ – postać św. Stanisława trzymającego tarczę z orłem piastowskim (godłem Uniwersytetu). Ta bogata symbolika heraldyczna przypomina o królewskich i papieskich patronach uczelni już na zewnątrz budynku.

Mimo znacznych rozmiarów Collegium Novum harmonijnie wpisuje się w otaczającą zabudowę zabytkowej dzielnicy. Architekt Feliks Księżarski świadomie nawiązał do stylu najstarszych uniwersyteckich gmachów, takich jak gotyckie Collegium Maius, dzięki czemu nowy (jak wskazuje nazwa) budynek zachował akademickiego ducha miejsca. Monumentalny, a zarazem pełen detali charakter fasady sprawia, że gmach jest łatwo rozpoznawalny i uchodzi za jeden z symboli krakowskiej architektury XIX wieku. Elewacje cechuje rygor symetrii i wertykalizm form typowy dla neogotyku – ostrołukowe okna i arkady, wieżyczki i sterczyny ciągną wzrok ku górze. Całość prezentuje się okazale zarówno w świetle dnia, jak i nocą, gdy podświetlony fronton Collegium Novum odbija się w otaczającej zieleni Plant.

Reprezentacyjne wnętrza i walory artystyczne

Równie imponujące jak zewnętrzna fasada są wnętrza Collegium Novum, zaprojektowane jako przestrzeń reprezentacyjna uczelni. Za głównym wejściem znajduje się obszerna sień (hol) wsparta na masywnych granitowych kolumnach. Centralnym elementem jest monumentalna klatka schodowa umieszczona między dwoma wewnętrznymi dziedzińcami. Schody ujęte są w ozdobną kamienną balustradę o ażurowym maswerkowym wzorze, a nad całością rozpościera się efektowne sklepienie kryształowe (odmiana sklepień żebrowych o geometrycznym układzie przypominającym kryształ). Ostrołukowe portale, łukowe przejścia oraz układ sklepienny sieni i korytarzy zostały zaprojektowane w duchu neogotyku, świadomie naśladując średniowieczne rozwiązania znane chociażby z gotyckiego zamku w Malborku. Dzięki temu wnętrza Collegium Novum emanują atmosferą dawnych tradycji akademickich, choć powstały dopiero w XIX wieku.

Najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem jest Aula Uniwersytecka usytuowana na pierwszym piętrze gmachu. To obszerna, prostokątna sala o wysokim sklepieniu – w rzeczywistości strop auli stanowi drewniany strop belkowy uformowany w kasetony, ozdobione polichromią w intensywnych barwach. Uwagę zwraca stylowe, neogotyckie umeblowanie auli, które zaprojektował architekt Tadeusz Stryjeński specjalnie dla Collegium Novum. Centralnie ustawiona jest podwyższona katedra rektorska (trybuna) z bogato zdobionym fotelem rektora, naprzeciw rzędów foteli członków Senatu UJ i krzeseł dziekańskich – całe to wyposażenie wykonane z ciemnego drewna i dekorowane motywami neogotyckimi nadaje sali dostojny charakter. Ściany auli obłożone są drewnianą boazerią i zdobi je prawdziwa galeria malarstwa portretowego związanego tematycznie z historią Uniwersytetu. Znalazły się tu liczne portrety rektorów i profesorów UJ, a także obrazy przedstawiające fundatorów uczelni i wybitnych absolwentów. Na szczególne wyróżnienie zasługuje wiszący w auli słynny obraz Jana Matejki pt. „Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem”, przedstawiający Mikołaja Kopernika podczas obserwacji nieba. Dzieło to zostało zakupione ze składek społecznych i przekazane Uniwersytetowi pod koniec XIX wieku, stanowiąc symboliczny pomost między polską nauką a sztuką narodową. Ponadto w auli podziwiać można historyczne portrety trzech rektorów UJ z epoki autonomii galicyjskiej: Józefa Dietla, Józefa Szujskiego i Stanisława Tarnowskiego, a także malowane przez Leopolda Löfflera wizerunki królów polskich związanych z uniwersytetem – Kazimierza Wielkiego (fundatora z 1364 r.) i Władysława Jagiełły (odnowiciela z 1400 r.). Kolekcję dopełnia portret królowej Jadwigi Andegaweńskiej pędzla Antoniego Piotrowskiego – monarchini, która zapisała swój majątek na rzecz odnowienia Akademii Krakowskiej. Zgromadzenie tych dzieł w jednym miejscu czyni z auli Collegium Novum nie tylko salę posiedzeń, ale i swoistą galerię malarstwa historycznego.

Aula przez dziesięciolecia służyła najważniejszym uroczystościom uniwersyteckim – to tutaj tradycyjnie odbywały się inauguracje roku akademickiego aż do 2004 roku (później przeniesione do większej auli Auditorium Maximum). W zabytkowych murach Collegium Novum nadal jednak mają miejsce podniosłe wydarzenia: odbywają się sesje naukowe, uroczyste posiedzenia Senatu, promocje doktorskie, wręczenia dyplomów czy międzynarodowe konferencje. Za aulą znajduje się przylegająca Sala Senacka, również ozdobiona portretami rektorów z końca XIX wieku. Inne sale wykładowe Collegium Novum także noszą historyczne nazwy – przykładowo największa sala na drugim piętrze nazwana jest Lectorium Nicolai Copernici na cześć Mikołaja Kopernika. Przechadzając się korytarzami gmachu, natrafimy ponadto na liczne tablice pamiątkowe poświęcone wybitnym profesorom i rektorom UJ oraz ważnym wydarzeniom z dziejów uczelni. Każdy element wystroju – od sklepień i witraży, po meble i obrazy – przypomina o wielowiekowej tradycji Akademii Krakowskiej, czyniąc Collegium Novum żywym muzeum historii nauki.

Znaczenie kulturowe i symboliczne

Collegium Novum posiada wyjątkową rangę w świadomości akademickiej i narodowej. Jako główny gmach najstarszej polskiej uczelni (założonej w 1364 r.) jest czymś więcej niż tylko budynkiem – stanowi symbol ciągłości tradycji naukowych w Polsce oraz żywe świadectwo splatania się historii kraju z historią krakowskiej Alma Mater. Samo miano Collegium Novum (łac. „Nowe Kolegium”) podkreślało nowoczesny charakter gmachu w chwili powstania, odróżniając go od średniowiecznych kollegiów (jak Collegium Maius). Dziś nazwa ta nabrała wymiaru historycznego – paradoksalnie „Nowe” Collegium jest ponadstuletnim zabytkiem, ale wciąż pełni kluczową rolę w życiu uczelni i miasta.

Gmach ten to najokazalsza i najbardziej reprezentacyjna budowla Uniwersytetu Jagiellońskiego, a zarazem jeden z najcenniejszych przykładów architektury neogotyckiej w kraju. W jego murach kształciły się i pracowały pokolenia wybitnych uczonych, polityków i twórców kultury. Kolejne roczniki studentów rozpoczynały tutaj naukę podczas immatrykulacji, a profesorowie wygłaszali swoje ostatnie wykłady żegnając się z Alma Mater. Collegium Novum stało się symbolem polskiej nauki i odporności świata akademickiego – zwłaszcza po tragicznych doświadczeniach II wojny światowej. Tablica w sali 56 przypomina o ofierze krakowskich profesorów z 1939 roku, świadcząc o tym, że uniwersytet i idea wolnej nauki przetrwały mimo okupacji. Każdego roku w rocznicę Sonderaktion Krakau władze UJ i społeczność akademicka oddają tu hołd pomordowanym naukowcom, podkreślając znaczenie Collegium Novum jako miejsca pamięci.

Poza wymiarem historycznym, budynek pełni istotną funkcję reprezentacyjną. To właśnie tutaj przyjmowani są honorowi goście uczelni – głowy państw, wybitni naukowcy, laureaci doktoratów honoris causa. W salach Collegium Novum zapadały i zapadają kluczowe decyzje dotyczące rozwoju UJ, tu odbywają się posiedzenia Senatu i uroczystości ogólnouniwersyteckie. Można więc powiedzieć, że gmach ten do dziś ucieleśnia prestiż i autorytet Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jego sylwetka, znana z fotografii i widokówek Krakowa, stała się jednym z ikon miasta – obok Wawelu czy Sukiennic – symbolizując akademicki charakter Krakowa jako ważnego ośrodka edukacji w skali kraju i Europy. Nieprzypadkowo krakowianie z dumą nazywają Collegium Novum Sercem Uniwersytetu Jagiellońskiego, a każdy jubileusz uczelni wiąże się z uroczystościami właśnie w jego murach.

Collegium Novum dziś i plany na przyszłość

Obecnie Collegium Novum pozostaje centralną siedzibą władz Uniwersytetu Jagiellońskiego. W gmachu mieszczą się gabinety rektora i prorektorów, Rektorat UJ, a także biura administracji uniwersyteckiej – dziekanaty niektórych wydziałów, kwestura (dział finansowy) oraz pokoje profesorskie. Choć w kampusie UJ przybyło nowoczesnych budynków dydaktycznych, Collegium Novum nadal pełni (w ograniczonym zakresie) funkcje naukowo-dydaktyczne, mieszcząc kilka sal wykładowych i seminaryjnych. Przede wszystkim jednak jest to gmach reprezentacyjny – tu koncentruje się życie akademickie podczas inauguracji roku, uroczystych rad wydziałów czy nadawania honorowych tytułów.

Jako obiekt zabytkowy Collegium Novum podlega pieczołowitej ochronie konserwatorskiej. Uniwersytet dba o jego utrzymanie i dostosowanie do wymogów współczesności (m.in. instalacje techniczne, bezpieczeństwo, dostępność dla osób z niepełnosprawnościami) w sposób nienaruszający historycznej substancji. Przeprowadzony w ostatnich latach remont generalny i restauracja wnętrz zaowocowały odświeżeniem polichromii, rekonstrukcją detali architektonicznych i odnowieniem zbiorów malarstwa. Dzięki temu Collegium Novum będzie mogło służyć kolejnym pokoleniom studentów i naukowców, zachowując swój dawny blask. W planach na przyszłość nie przewiduje się radykalnych zmian funkcji budynku – ma on nadal pozostawać tradycyjnym gniazdem władz uczelni i miejscem najważniejszych wydarzeń akademickich. Uniwersytet Jagielloński, wkraczając w nowe wyzwania XXI wieku, traktuje swój historyczny gmach jako skarb dziedzictwa, który należy chronić i pielęgnować. Możliwe są jedynie dalsze prace konserwatorskie, modernizacyjne „w duchu czasu” – tak aby Collegium Novum łączyło w sobie zabytkową formę z funkcjonalnością nowoczesnej instytucji naukowej.

Zwiedzanie i ciekawostki

Choć Collegium Novum nie jest klasycznym muzeum i na co dzień pełni przede wszystkim funkcje administracyjne, jego monumentalną architekturę można podziwiać z zewnątrz o każdej porze roku. Wejście do środka na własną rękę jest ograniczone (ze względu na pracujące tam biura), ale wnętrza bywają udostępniane publicznie przy specjalnych okazjach. Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego, dni otwarte uniwersytetu czy zorganizowane wycieczki z przewodnikiem to dobre okazje, by zwiedzić reprezentacyjne sale Collegium Novum. Odwiedzający mogą wtedy poczuć atmosferę starej uczelni, stąpając po marmurowych posadzkach holu i zasiadając w ławach zabytkowej auli.

Jeśli uda się zajrzeć do środka, warto zwrócić uwagę na kilka charakterystycznych detali i pomieszczeń:

• Sklepienie kryształowe – unikatowy rodzaj sklepienia żebrowego zdobiący główną klatkę schodową, o geometrycznym wzorze nadającym wnętrzu średniowieczny klimat.
• Galeria herbów na fasadzie – polichromowane tarcze herbowe wkomponowane w elewację frontową, przedstawiające m.in. symbole fundatorów uczelni: herb króla Kazimierza Wielkiego, królowej Jadwigi Andegaweńskiej, króla Władysława Jagiełły, a także papieża Urbana V (którego bulla z 1364 r. zatwierdziła powołanie Akademii Krakowskiej).
• Aula Uniwersytecka – największa i najwspanialsza sala Collegium Novum, z malowanym stropem kasetonowym, neogotyckim wyposażeniem oraz galerią portretów. W auli można podziwiać słynny obraz Matejki „Astronom Kopernik” oraz historyczne portrety rektorów i mecenasów UJ, tworzące wyjątkowy nastrój akademickiej tradycji.
• Sala nr 56 – sala wykładowa na drugim piętrze, w której doszło do aresztowania profesorów UJ w 1939 r. (Sonderaktion Krakau). Dziś na ścianie tej sali wisi tablica upamiętniająca tamte tragiczne wydarzenia i osoby, które oddały życie za wolność nauki.

Ciekawostką jest fakt, że neogotycki gmach Collegium Novum przyciąga nie tylko miłośników historii, ale i twórców popkultury. W 2013 roku na Plantach przed budynkiem kręcono jedną z tanecznych scen filmu Bollywood “The Rhythm” – indyjskiego musicalu opowiadającego o miłości dwojga studentów przybyłych na studia do Krakowa. W scenach tych wystąpili znani aktorzy z Indii, a malownicze tło zabytkowego collegium dodało uroku filmowym kadrom. To niecodzienne wydarzenie pokazuje, że Collegium Novum żyje nie tylko przeszłością – wciąż inspiruje i zachwyca, stając się częścią współczesnej narracji o Krakowie jako mieście nauki i kultury.

Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego pozostaje zatem miejscem, gdzie historia spotyka się ze współczesnością. Jego mury pamiętają zarówno czasy świetności i rozwoju, jak i chwile dramatów narodowych. Dziś każdy odwiedzający Kraków może przystanąć przed majestatyczną fasadą przy ulicy Gołębiej 24 i ulec urokowi neogotyckiego arcydzieła – świadectwa ponad sześciu stuleci akademickiej tradycji, dumy polskiej nauki oraz niezłomnego ducha Uniwersytetu Jagiellońskiego.