Historia parku i szpitala

Kompleks szpitalno-parkowy w Kobierzynie to fascynujące miejsce warte bliższego poznania. Park przyszpitalny w Kobierzynie jest integralnie związany z historią Szpitala Psychiatrycznego im. dr. Józefa Babińskiego. Decyzję o budowie nowoczesnego zakładu psychiatrycznego na przedmieściach Krakowa podjęto w 1907 roku, kiedy istniejący w Galicji szpital w Kulparkowie pod Lwowem okazał się przestarzały i niewystarczający.

Kompleks szpitalno-parkowy w Kobierzynie został zaprojektowany i wzniesiony w latach 1908–1914 jako Zakład dla Umysłowo i Nerwowo Chorych – nowatorskie połączenie tradycyjnego układu pawilonowego z ideą miasta-ogrodu. Ze względu na wybuch I wojny światowej oficjalne otwarcie nastąpiło dopiero w 1917 roku, gdy przyjęto pierwszych pacjentów. W okresie międzywojennym zakład rozwijał się dynamicznie – początkowo planowany na 600 chorych, z czasem leczył ok. 800, a tuż przed II wojną światową nawet 1100 pacjentów.

Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło rozkwit terapii zajęciowej: zespół medyczny liczył zaledwie 7 lekarzy, a duży nacisk kładziono na terapię pracą w gospodarstwie rolnym, warsztatach rzemieślniczych, pralni, piekarni i innych zakładach funkcjonujących na terenie szpitala. Dzięki temu pacjenci mieli poczucie wspólnoty i odzyskiwali wiarę w poprawę stanu zdrowia poprzez użyteczną pracę.

Niestety, wybuch II wojny światowej przyniósł tragiczną przerwę w działalności ośrodka.
W ramach nazistowskiej akcji eksterminacyjnej osób chorych psychicznie, w dniu 23 czerwca 1942 roku dokonano likwidacji zakładu – około 565 pacjentów zamordowano (część rozstrzelano na miejscu, resztę wywieziono do obozu Auschwitz). Teren szpitala przejęto na potrzeby niemieckiego szpitala wojskowego, a następnie w 1945 r. zajęła go Armia Czerwona.

Po wojnie, w czerwcu 1946 r., placówka wróciła do swojej pierwotnej funkcji już jako szpital psychiatryczny. Lata powojenne PRL przyniosły jednak przepełnienie, niedofinansowanie i stopniowe pogorszenie warunków, co obniżyło renomę szpitala.

Dopiero po 1989 roku rozpoczął się proces stopniowej rewitalizacji i modernizacji kompleksu. Wyremontowano większość zabytkowych pawilonów i dostosowano strukturę szpitala do nowoczesnych potrzeb – rozwijając opiekę środowiskową, oddziały dzienne i specjalistyczne poradnie. W 1999 roku cały zespół szpitalno-parkowy w Kobierzynie został oficjalnie wpisany do rejestru zabytków, co potwierdziło jego historyczną i architektoniczną wartość.

Obecnie szpital im. Babińskiego działa jako nowoczesna placówka psychiatryczna (od 2018 r. ma status szpitala klinicznego), a równolegle teren parku otwiera się coraz bardziej na społeczność lokalną, stając się miejscem spotkań, edukacji i rekreacji.

Obiekty na terenie parku

Rozległy park o powierzchni ok. 52 hektarów otacza zabytkowe zabudowania szpitala, tworząc razem unikatowy zespół przestrzenny. Na terenie znajdują się pawilony szpitalne dla pacjentów (łącznie 15 pawilonów) oraz liczne obiekty administracyjne i gospodarcze (ok. 40 budynków) rozmieszczone wśród alei i zieleni. Większość budynków powstała w latach 1908–1914 i pełniła konkretne funkcje w ramach samowystarczalnego miasteczka szpitalnego. Centralnym punktem założenia jest koliste rondo, przy którym usytuowano reprezentacyjne obiekty: teatr (dom kultury), okazałą willę dyrektora oraz domy mieszkalne dla kadry pielęgniarskiej. W głębi parku, wśród krętych alejek, zlokalizowano kiedyś różne warsztaty terapii zajęciowej (stolarski, szewski, tkacki, wikliniarski itp.), a także obiekty sportowo-rekreacyjne – boisko oraz malownicze altanki ogrodowe służące wypoczynkowi pacjentów.

Do ważnych elementów kompleksu należy zabytkowa kaplica pw. Matki Bożej Częstochowskiej, wzniesiona na najwyższym wzniesieniu terenu. Powstała ona tuż przed I wojną (proj. Antoni Witkowski) i była pierwszym ukończonym budynkiem zespołu. Kaplica do dziś zachowała oryginalny wystrój – jej wnętrze zdobi polichromia autorstwa wybitnego artysty Jana Bukowskiego, przedstawiająca bogate motywy ornamentalne i religijne (o czym więcej w dalszej części). Obok kaplicy urządzono niegdyś cmentarz szpitalny, który istniał jako miejsce pochówku zmarłych pacjentów (obecnie ma znaczenie historyczne). Inne budynki pomocnicze to m.in. dawna kotłownia (ciepłownia) zapewniająca ogrzewanie, apteka szpitalna, piekarnia, pralnia, kuchnia, a także budynki gospodarcze związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego: stajnia, obora, chlewnia, rzeźnia, ptaszarnia oraz tzw. ekonomówka (administracja folwarku). Większość z tych obiektów przetrwała do naszych czasów – część nadal służy szpitalowi, inne są wyłączone z użytku i czekają na renowację. Niestety, niektóre stare pawilony są obecnie ogrodzone ze względu na zły stan techniczny i zagrożenie zawaleniem.

Mimo upływu lat, kobierzyński park zachował swój dawny charakter. Pomiędzy pawilonami wiodą liczne aleje spacerowe, wysadzane starymi drzewami. W sezonie wiosenno-letnim teren tonie w zieleni – drzewa liściaste (klony, kasztanowce, lipy, dęby i inne gatunki) zapewniają cieniste schronienie, a jesienią mienią się feerią barw, co przyciąga na spacery nie tylko pacjentów, ale i okolicznych mieszkańców. Dzieci odwiedzające to miejsce chętnie zbierają kasztany spod starych kasztanowców i liście klonów na bukiety. Na terenie parku znajduje się również niewielki ogród z ozdobnymi krzewami i kwietnikami oraz pozostałości dawnego sadu owocowego.

W północnej części kompleksu zachował się historyczny folwark szpitalny – zespół budynków gospodarczych (obora, stajnia, chlewnia, rzeźnia, ptaszarnia, ekonomówka), które dawniej służyły terapii przez pracę i zaopatrywały szpital w żywność. Choć w ostatnich dekadach popadły one w ruinę i były dewastowane, obecnie podejmowane są działania mające tchnąć w nie nowe życie (o czym w sekcji o rewitalizacji).

W centralnej części parku działa współcześnie bistro „Tymiankowo” prowadzone przez spółdzielnię socjalną, gdzie zarówno pacjenci, jak i goście z zewnątrz mogą zjeść posiłek – jest to jeden z przejawów otwierania się tego miejsca na społeczność lokalną. Cały teren szpitalno-parkowy jest ogrodzony i strzeżony, ale w ciągu dnia dostępny dla odwiedzających; spacerowicze mogą wejść na obszar parku (wjazd samochodem jest płatny symbolicznie). Dzięki temu park pełni obecnie także funkcję rekreacyjną i edukacyjną, a nie tylko terapeutyczną.

Architektura i układ urbanistyczny

Architektura zespołu kobierzyńskiego reprezentuje styl wczesnomodernistyczny z elementami secesji i tzw. stylu narodowego, wpisany w założenia ideowe miasta-ogrodu. Głównym projektantem kompleksu był Władysław Klimczak – młody architekt, uczeń słynnego Teodora Talowskiego.
Do grona projektantów należeli też Tadeusz Zieliński, Antoni Budkowski oraz Zygmunt Jarlony. Przy planowaniu układu konsultowano się z wybitnymi psychiatrami tamtej epoki, aby przestrzeń służyła jak najlepiej terapii chorych. W rezultacie powstał starannie przemyślany plan urbanistyczny – prawdziwe dzieło sztuki – podporządkowany funkcjonalności i wygodzie pacjentów oraz personelu. Zabudowania rozmieszczono w rozległym parku w sposób harmonijny, tak by kontakt z przyrodą i światłem dziennym był wszędzie zapewniony. Całość odzwierciedlała koncepcję, w myśl której natura i architektura wspólnie miały wspierać proces zdrowienia.

Stylistyka budynków nawiązuje do umiarkowanego modernizmu z wpływami austriackimi i galicyjskiego stylu narodowego. Większość pawilonów ma formę parterowych lub piętrowych willi, nakrytych charakterystycznymi łamanymi dachami ceramicznymi (mansardowymi), z ryzalitami, portykami i ozdobnymi szczytami. Elewacje są stosunkowo proste, o jasnej kolorystyce, ale wzbogacone detalem architektonicznym typowym dla początku XX wieku. Za inspirację posłużyły m.in. wzorce austriackie – jako przykład podaje się słynny szpital w Wiedniu-Steinhofie autorstwa Ottona Wagnera. Jednak w Kobierzynie zamiast czystej secesji wiedeńskiej zastosowano bardziej lokalne, narodowe akcenty – pewna malowniczość formy i nawiązania do tradycyjnego budownictwa polskiego. Przykładem może być dawny budynek teatru (dom kultury) z efektownym falistym szczytem, półkolistym ryzalitem i mansardowym dachem.

Wszystkie obiekty zaprojektowano z myślą o ich funkcji terapeutycznej i społecznej. Pawilony dla pacjentów były przestronne, otoczone ogrodami, a każdy oddział funkcjonował w osobnym budynku, co wpisywało się w ideę szpitala pawilonowego zapewniającego chorym spokój i izolację od nadmiernego zgiełku. Z kolei budynki gospodarcze (folwarczne) ulokowano na obrzeżach kompleksu, od strony południowej, tak by nie zakłócały estetyki parku, a jednocześnie były łatwo dostępne dla pracy pacjentów. Całość kompozycji przestrzennej cechuje osiowość i symetria głównego placu (ronda) oraz malowniczość krętych ścieżek w parku – typowa dla miast-ogrodów harmonia między geometrią założenia, a naturalnością krajobrazu.

Na szczególną uwagę zasługuje architektura szpitalnej kaplicy. Została ona zaprojektowana w stylu neoromańsko-secesyjnym przez Antoniego Witkowskiego i jest zwieńczona strzelistą wieżyczką ponad kalenicą dachu – to najwyższy akcent w panoramie kompleksu. Wnętrze kaplicy zdobi unikatowa polichromia autorstwa Jana Bukowskiego, wykonana ok. 1914 roku. Malowidła te przedstawiają bogate wzory floralne, geometryczne i symboliczne, utrzymane w jasnej kolorystyce ze złoceniami – stanowią znakomity przykład secesyjnego malarstwa monumentalnego.

Dekoracje Bukowskiego w kobierzyńskiej kaplicy zaliczają się do najwybitniejszych osiągnięć sztuki sakralnej tamtego okresu – podobne polichromie artysta wykonał m.in. w Urzędzie Miasta Krakowa oraz Domku Loretańskim na Wawelu. Do dziś kaplica stanowi perłę architektury i sztuki na terenie szpitala, przypominając o humanistycznym przesłaniu całego założenia.

Podsumowując, architektura parku przyszpitalnego w Kobierzynie jest spójna stylistycznie i funkcjonalnie. To przykład znakomitego projektowania, gdzie estetyka podporządkowana jest terapii – przestrzeń jest piękna, ale i użyteczna. Historyczne budynki, mimo upływu ponad wieku, wciąż zachwycają formą i detalem, a dzięki prowadzonej rewaloryzacji odzyskują dawny blask.

Wydarzenia kulturalne, społeczne i rekreacyjne

Przez wiele lat teren szpitala w Kobierzynie był miejscem zamkniętym i owianym pewną tajemnicą, jednak współcześnie coraz częściej staje się przestrzenią otwartą dla różnorodnych inicjatyw kulturalnych i społecznych. Od kilku lat organizowane są spacery tematyczne po zabytkowym zespole parkowo-szpitalnym – m.in. cykl spacerów „Kobierzyn. Cztery pory roku”, podczas których przewodnicy (często we współpracy ze Stowarzyszeniem Podgórze.pl) oprowadzają mieszkańców po terenie, opowiadając historię miejsca i wprowadzając zwiedzających nawet do niedostępnych na co dzień obiektów. Te spacery cieszą się ogromnym zainteresowaniem, ponieważ pozwalają odkryć unikatową architekturę i zajrzeć do wnętrz zabytkowych pawilonów, takich jak kaplica czy teatr, zwykle zamkniętych dla publiczności. Dzięki nim kobierzyński kompleks przestaje być postrzegany jedynie przez pryzmat szpitala psychiatrycznego, a jawi się jako ważne dziedzictwo kulturowe Krakowa.

Na terenie dawnego domu kultury (teatru) przez pewien czas działał Teatr Barakah – niezależna krakowska grupa teatralna, która wystawiała tam spektakle. Choć obecnie Teatr Barakah przeniósł swoją główną działalność do innej lokalizacji, sam fakt funkcjonowania sceny teatralnej w Kobierzynie podkreśla potencjał kulturalny tego miejsca. Szpital organizuje również okazjonalnie własne wydarzenia integracyjne – np. festyny, dni otwarte czy obchody rocznicowe – często angażując przy tym pacjentów, ich rodziny oraz okolicznych mieszkańców. Celem takich inicjatyw jest destygmatyzacja chorób psychicznych i przełamywanie barier między światem szpitala, a społeczeństwem.

Park przyszpitalny służy na co dzień także rekreacji. Mieszkańcy pobliskich osiedli przychodzą tu na spacery, jogging czy przejażdżki rowerowe, korzystając z urokliwych alejek i spokojnej atmosfery ogrodu. W słoneczne dni na ławkach pod drzewami można spotkać zarówno pacjentów pod opieką terapeutów, jak i rodziny z dziećmi cieszące się przyrodą z dala od miejskiego zgiełku. Obecność Bistro Tymiankowo, otwartego dla wszystkich, sprzyja temu, by park stał się miejscem spotkań – można tu wypić kawę, zjeść domowy obiad i porozmawiać, co tworzy przestrzeń integracji osób zdrowych z pacjentami. Szpital wspiera też inicjatywy arteterapeutyczne – na terenie parku pojawiły się np. rzeźby balansujące autorstwa Jerzego Kędziory (podobne do tych na Kładce Bernatka w Krakowie), które symbolizują poszukiwanie równowagi przez pacjentów. Sztuka w przestrzeni publicznej parku ma pobudzać refleksję i oswajać tematykę zdrowia psychicznego.

W planach jest dalsze ożywienie kulturalne tego obszaru po zakończeniu trwających prac rewitalizacyjnych. W odrestaurowanej oborze folwarcznej przewidziano uruchomienie kina studyjnego oraz multimedialnej sali spotkań dla mieszkańców i pacjentów. Można więc spodziewać się w przyszłości regularnych pokazów filmowych, warsztatów czy wieczorów artystycznych dostępnych dla szerokiej publiczności. Również odnowiony park z ogrodem społecznym (opisany w dalszej części) ma służyć jako miejsce edukacji ekologicznej, pikników oraz wydarzeń prozdrowotnych. Wszystkie te działania sprawiają, że park w Kobierzynie staje się żywym miejscem spotkania medycyny, kultury i społeczności.

Walory przyrodnicze i krajobrazowe

Park przyszpitalny w Kobierzynie zachwyca bogactwem przyrody i malowniczym układem krajobrazowym. Już w założeniach projektowych przywiązywano ogromną wagę do zieleni – wierzono, że kontakt z naturą leczy i uspokaja pacjentów. Dlatego na ~52 ha urządzono rozległy park ze starannie rozplanowanymi nasadzeniami drzew, krzewów i roślin ozdobnych, a także z terenami upraw i ogrodów użytkowych. Do dziś przetrwało wiele okazów starodrzewu liczących sobie kilkadziesiąt, a nawet ponad sto lat. Są wśród nich majestatyczne dęby, rozłożyste lipy, klony, kasztanowce, jesiony czy topole. Szczególnie pięknie prezentują się aleje kasztanowców (jesienią całe w kasztanach) oraz aleje lipowe pachnące w czerwcu kwiatami. Wiele drzew to obecnie pomniki przyrody o wymiarach świadczących o długoletniej historii tego miejsca. Drzewostan urozmaicony jest przez krzewy ozdobne – m.in. bzy lilaki, jaśminowce, hortensje – sadzone niegdyś przy pawilonach dla dodania otuchy pensjonariuszom. Wiosną park rozkwita dywanami krokusów i tulipanów na rabatach, latem daje schronienie w upały, a zimą zamienia się w spokojny ogród ze szronem na gałęziach.

Układ zieleni ma charakter parkowo-krajobrazowy, łączący cechy ogrodu angielskiego (swobodne grupy drzew, polany) z elementami ogrodu francuskiego wokół głównego ronda (regularnie strzyżone żywopłoty formujące klomby, symetryczne trawniki). Taki dualizm – swoboda i porządek – odpowiadał idei stworzenia przestrzeni zarazem pięknej i uporządkowanej, co miało działać kojąco na chorych. Istotnym składnikiem przyrody parku były także ogrody użytkowe: funkcjonowała tu farma z polami uprawnymi i sadami. Pacjenci pracowali w warzywnikach i sadzie owocowym, uprawiając ziemię w ramach ergoterapii. Szpital posiadał również własne szklarnie (cieplarnie), w których hodowano warzywa, owoce i kwiaty na potrzeby ośrodka. Choć w późniejszych latach część tych terenów uprawnych uległa zarośnięciu lub degradacji, to obecnie planowana jest ich rewaloryzacja (reaktywacja szklarni i ogrodu – patrz niżej).

Fauna kobierzyńskiego parku jest typowa dla podmiejskich terenów zielonych. Można tu spotkać liczne gatunki ptaków – od pospolitych wróbli, sikorek i kosów, po dzięcioły zamieszkujące stare dęby czy sowy ukrywające się w koronach. W stawach (jeśli jakieś oczka wodne przetrwały) bywają żaby, traszki i ważki. Na trawnikach biegają wiewiórki rudawki, zbierając orzechy z leszczyn rosnących przy ogrodzeniach. Czasem przebiegnie zając lub jeż, a nocami zdarza się, że po cichych alejkach przemykają nietoperze polujące na owady. Ta bioróżnorodność jest obecnie dostrzegana i chroniona – szpital wraz z partnerami planuje utworzenie nawet Centrum Ochrony Bioróżnorodności na swoim terenie, co pozwoli monitorować i dbać o lokalny ekosystem.

Walory krajobrazowe parku potęguje jego położenie – znajduje się on na lekkim wzniesieniu na południowo-zachodnim skraju Krakowa. Z najwyższych miejsc (okolice kaplicy) rozciągają się widoki na okoliczne tereny zielone, a przy dobrej pogodzie dostrzec można nawet zarysy Lasu Borkowskiego i Lasu Tynieckiego na horyzoncie. Sama przestrzeń parku jest zaprojektowana tak, by dawać poczucie odosobnienia od miasta: od północy i wschodu osłaniają ją zabudowania szpitalne i drzewa, od zachodu dodatkowo pas łąk i pól. Dzięki temu wchodząc do kobierzyńskiego parku, ma się wrażenie jakby znalazło się w innym świecie – cichym, zielonym azylu. Ten specyficzny mikroklimat doceniają zarówno pacjenci (dla których to część terapii), jak i goście z zewnątrz, szukający wytchnienia i kontaktu z przyrodą.

Plany rewitalizacji i rozwoju

Zespół szpitalno-parkowy w Kobierzynie przeżywa obecnie ważny etap przemian – trwają zakrojone na szeroką skalę prace rewitalizacyjne, mające na celu przywrócenie dawnego blasku zabytkom i nadanie im nowych funkcji służących zarówno pacjentom, jak i społeczności lokalnej. Kluczowym projektem jest „Folwark kompetencji” – inicjatywa Województwa Małopolskiego realizowana poprzez spółkę Małopolskie Parki Zdrowia (MPZ), która od 2005 roku zarządza tym terenem i odpowiada za jego odnowę. W ramach tego projektu w latach 2023–2027 przeprowadzona zostanie kompleksowa renowacja historycznego folwarku szpitalnego (zwanego też gospodarstwem). Inwestycja, o wartości ok. 46 mln zł, przewiduje odbudowę, przebudowę i rozbudowę sześciu głównych budynków folwarcznych z zachowaniem ich zabytkowego charakteru i nazw. Już rozpoczęły się prace budowlane – celem jest uratowanie niszczejących obiektów przed całkowitą degradacją i przystosowanie ich do współczesnych potrzeb społecznych.

W ramach Folwarku kompetencji każde z dawnych zabudowań gospodarczych otrzyma nową funkcję:

• Obora zostanie przekształcona w centrum terapeutyczno-kulturalne – na dole powstanie kino studyjne z dwiema salami (przystosowanymi dla osób niepełnosprawnych), a na górze znajdzie się interaktywne muzeum zabawek (tzw. „Muzeum-Klinika Zabawek) dla dzieci, gdzie będą prezentowane i reperowane stare zabawki. Obora stanie się też miejscem spotkań mieszkańców z pacjentami, oferując różnorodne zajęcia terapeutyczne (także dla seniorów) dostępne dla wszystkich chętnych.
• Chlewnia będzie pełnić funkcję nowoczesnego biurowca – ulokuje się tam siedziba spółki MPP oraz centrum co-workingowe i sala konferencyjna dla startupów i firm z branży medycznej i społecznej.
• Stajnia, niedawno włączona do projektu (2024), zostanie zaadaptowana na potrzeby Centrum Terapii Zajęciowej oraz sale wykładowe. Będą się tam odbywać kursy i szkolenia (np. z psychoterapii, terapii uzależnień), a także warsztaty dla różnych grup wiekowych i usługi wspierające dla seniorów.
• Ptaszarnia zyska specjalistyczną funkcję – urządzone zostanie w niej profesjonalne centrum danych (serwerownia), obsługujące zarówno szpital Babińskiego (zaplecze IT dla dokumentacji medycznej), jak i świadczące komercyjne usługi serwerowe na zewnątrz.
• Rzeźnia zamieni się w zaplecze gastronomiczne kompleksu – planowane jest tam bistro/kuchnia obsługiwane przez działającą już na miejscu Spółdzielnię Socjalną „Kobierzyn” zatrudniającą osoby z doświadczeniem choroby psychicznej. Dzięki temu tradycje kulinarne miejsca będą kontynuowane, a jednocześnie powstanie kolejny punkt spotkań.
• Ekonomówka (dawny budynek administracji gospodarstwa) będzie nadal pełnić funkcje administracyjne – znajdzie się tam biuro obsługi całego kompleksu oraz centrum zarządzania nowym systemem informatycznym dla ochrony zdrowia (Małopolski System Informacji Medycznej).

Projekt Folwarku kompetencji ma na celu otwarcie Kobierzyna na mieszkańców i włączenie go w życie społeczne regionu. Po zakończeniu prac kompleks ma być ogólnodostępny – przewidziano nie tylko nowe chodniki i drogi dojazdowe, ale też parkingi dla odwiedzających. Inwestorzy podkreślają, że to przedsięwzięcie „odczaruje Kobierzyn dla zdrowia psychicznego Małopolan”, przełamując stygmatyzację i pokazując szpital jako miejsce przyjazne, twórcze i aktywne. Projekt jest już przygotowany – uzyskano pozwolenia na budowę i wkrótce wyłoniony zostanie wykonawca, tak aby do 2027 roku zakończyć wszystkie prace.

Drugim istotnym przedsięwzięciem jest projekt „Kobierzyn, Naturalnie!”, zainicjowany w 2024 roku jako uzupełnienie Folwarku kompetencji. Ten projekt skupia się na przywróceniu świetności zabytkowym ogrodom i zieleni Kobierzyna. Plan zakłada odnowienie Domku Ogrodnika (historycznej willi ogrodnika) oraz rekonstrukcję dwóch dużych szklarni na terenie dawnego ogrodu gospodarczego. Wokół nich powstanie rozległy zielony ogród pokazowy oraz przywrócony zostanie stary sad owocowy. Celem jest utworzenie swoistego centrum hortikuloterapii i edukacji ekologicznej, dostępnego dla pacjentów i wszystkich zainteresowanych zielenią.

W odrestaurowanym Domku Ogrodnika planuje się otwarcie Centrum Ochrony Bioróżnorodności, gdzie prowadzone będą zajęcia edukacyjne na temat przyrody oraz warsztaty ogrodnicze dla różnych grup (np. terapii poprzez ogrodnictwo).

Projekt „Kobierzyn, Naturalnie!” realizowany jest pod hasłem „Zielony Kobierzyn” i ma mocno destygmatyzujący wymiar – poprzez wspólne prace ogrodowe, warsztaty i wydarzenia ekologiczne będzie łączyć pacjentów szpitala z mieszkańcami miasta i pokazywać, że szpitalny park jest przestrzenią otwartą, przyjazną i pożyteczną. Jak podkreślają władze województwa, inwestycja ta stworzy miejsce idealne do wypoczynku, udziału w życiu kulturalnym i integracji społecznej – będą tu organizowane różnorodne wydarzenia, a kontynuacja tradycji ogrodniczych Kobierzyna nawiązuje do pierwotnej idei samowystarczalnego miasta-ogrodu.

Warto dodać, że rewitalizacja odbywa się pod ścisłym nadzorem konserwatorskim – wszystkie prace muszą zachować historyczny charakter założenia. Jednocześnie nowe funkcje wymagają niekiedy zmian infrastrukturalnych (np. budowy parkingu), co spotyka się z uwagą ze strony ekologów i mieszkańców troszczących się o zachowanie każdego drzewa. Przykładowo, planowana budowa większego parkingu wymusiła wycinkę części drzew (w większości topól i drzew owocowych sadzonych po wojnie), co wywołało pewne kontrowersje. Jednak urzędnicy zapewniają, że bilans zieleni pozostanie dodatni – w miejsce usuniętych nasadzeń pojawią się nowe drzewa i krzewy, a nadrzędnym celem jest ratowanie zabytków i przywracanie funkcjonalności temu unikatowemu miejscu.

Podsumowując, trwające i planowane inwestycje w Kobierzynie zmierzają do tego, by teren dawnego szpitala psychiatrycznego przekształcić w nowoczesne centrum zdrowia, kultury i ekologii, zachowując przy tym jego historyczną tożsamość. Rewitalizacja przywróci świetność architekturze, a nowe funkcje tchną w przestrzeń życie – tak aby służyła ona pacjentom, mieszkańcom Krakowa i kolejnym pokoleniom odwiedzających.

Unikalny charakter miejsca

Park przyszpitalny w Kobierzynie stanowi miejsce absolutnie wyjątkowe na mapie Krakowa i Małopolski. Jego unikalność wynika z przenikania się kilku warstw: medycznej, historycznej, architektonicznej, przyrodniczej i społecznej. Z jednej strony to wciąż czynny szpital psychiatryczny o ponad 100-letniej tradycji, z drugiej – zabytkowy kompleks urbanistyczno-architektoniczny o cechach miasta-ogrodu, który zachował oryginalny układ z początku XX wieku. Pacjenci otrzymują tu opiekę w otoczeniu, które bardziej przypomina spokojne uzdrowisko niż typowy szpital – co było świadomym zamysłem twórców i do dziś procentuje w procesie leczenia. Jednocześnie dla mieszkańców i miłośników historii jest to żywe muzeum architektury, gdzie można podziwiać unikatowe budynki, detale secesyjne, polichromie czy układ przestrzenny o walorach artystycznych. Całość wpisana jest w bujny park, który sam w sobie ma ogromną wartość przyrodniczą i rekreacyjną.

Kobierzyn łączy funkcje, które rzadko występują razem: jest miejscem terapii i zadumy, ale też odpoczynku i aktywności kulturalnej. Można tu zarówno uczestniczyć w warsztatach terapeutycznych, jak i przyjść na koncert, spektakl czy wystawę w zabytkowym teatrze. Spacerując po alejkach, obok siebie spotkamy pensjonariuszy oddziałów psychiatrycznych oraz zwykłych spacerowiczów z psami czy matki z dziećmi – wszyscy czują się tu dobrze, bo przestrzeń jest przyjazna i integrująca. Realizowane projekty (Folwark kompetencji, Zielony Kobierzyn) dodatkowo zacierają dawne granice, otwierając to miejsce „dla wszystkich i każdego”. W ten sposób dawny zamknięty świat szpitala staje się częścią lokalnej społeczności, pozostając jednocześnie azylem ciszy i zieleni.

Nie bez powodu kompleks ten nazywany jest „miastem w mieście” – posiada własną infrastrukturę, historię i duszę. Zabytkowe budynki, choć pełnią nowe role, nadal noszą swoje dawne nazwy (Obora, Chlewnia, Jordanówka itp.), co podkreśla poszanowanie dla dziedzictwa. Każdy zakątek kryje jakieś opowieści – dramatyczne losy z czasu wojny, anegdoty z życia szpitala czy ślady dawnej terapii poprzez sztukę i pracę. Ta wielość znaczeń sprawia, że park w Kobierzynie fascynuje zarówno badaczy, jak i zwykłych odwiedzających. Dla jednych będzie to pomnik tragicznej historii (pamięć o zamordowanych pacjentach), dla innych oaza spokoju na łonie natury, dla kolejnych – inspiracja architektoniczna i świadectwo postępowej myśli medycznej sprzed wieku.

W konkluzji, park przyszpitalny w Kobierzynie to miejsce jedyne w swoim rodzaju, gdzie przeszłość spotyka się z teraźniejszością. Jego unikatowy charakter polega na harmonijnym spleceniu funkcji leczniczej, historycznej, kulturowej i rekreacyjnej. Stanowi on symbol humanistycznego podejścia do psychiatrii – jako przestrzeń, która leczy nie tylko farmakologią, ale i pięknem otoczenia, pracą, sztuką oraz kontaktem ze wspólnotą.

Kobierzyn inspiruje do patrzenia na szpital psychiatryczny nie jak na stygmatyzujące „miejsce odosobnienia”, lecz jak na wartościową część dziedzictwa i przestrzeń otwartą na ludzi. Dzięki trwającym wysiłkom rewitalizacyjnym, ta perła architektury szpitalnej odzyskuje dawny blask i zyskuje nowe życie – by służyć kolejnym pokoleniom zarówno chorych, jak i zdrowych, łącząc ich we wspólnym doświadczaniu bogactwa przyrody, kultury i historii.

Bibliografia

1. Szpital Kliniczny im. dr. Józefa Babińskiego w Krakowie – materiały historyczne i informacyjne, cykl „25 Blasków Psychiatrii”, Rzecznik Praw Pacjenta. https://archiwum.rpp.gov.pl/blaski-psychiatrii/szpital-w-kobierzynie-jego-historia-i-dzien-dzisiejszy
2. Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego 2018 – opis zespołu szpitalno-parkowego w Kobierzynie. https://2018.dnidziedzictwa.pl/szpital-im-j-babinskiego
3. „Niezwykły park na terenie szpitala Babińskiego w Kobierzynie”, serwis „Kraków z dzieckiem”. https://krakowzdzieckiem.pl/niezwykly-park-na-terenie-szpitala-babinskiego-w-kobierzynie
4. „Kobierzyn – przedwojenny szpital psychiatryczny. Kiedyś owiany złą sławą, dziś zachwyca architekturą i zielenią”, Architektura Murator. https://architektura.muratorplus.pl/krytyka/kobierzyn-przedwojenny-szpital-psychiatryczny-kiedys-owiany-zla-slawa-dzis-zachwyca-architektura-i-zielenia
5. Oficjalny portal Małopolski – projekt rewitalizacji „Folwark kompetencji”. https://www.malopolska.pl/aktualnosci/zdrowie/odczarowac-kobierzyn-dla-zdrowia
6. Oficjalny portal Małopolski – projekt „Kobierzyn, Naturalnie!”. https://www.malopolska.pl/aktualnosci/fundusze-europejskie/kobierzyn-naturalnie-nowy-projekt-na-mapie-kobierzyna
7. „46 mln zł na remont zabytkowego folwarku na terenie szpitala Babińskiego”, LoveKraków.pl. https://lovekrakow.pl/aktualnosci/46-mln-zl-na-remont-zabytkowego-folwarku-na-terenie-szpitala-babinskiego_59185.html

Wszystkie powyższe źródła zgodnie podkreślają wyjątkowość kobierzyńskiego parku przyszpitalnego jako miejsca łączącego wartości przyrodnicze, historyczne i społeczne.