Lokalizacja i otoczenie

Willa Mira znajduje się przy ulicy Parkowej 9, na rogu z Placem Lasoty, w krakowskiej dzielnicy Podgórze. Usytuowana jest na malowniczym wzgórzu Lasoty, tuż obok Parku Bednarskiego, skąd roztacza się widok na panoramę Krakowa. Pod koniec XIX wieku okolica ta uchodziła za najbardziej ekskluzywną część ówczesnego, samodzielnego miasta Podgórze – dzięki bliskości parku, pobliskim urzędom oraz wspomnianym walorom widokowym. Nic dziwnego, że właśnie w tym miejscu powstała okazała rezydencja znanego podgórskiego aptekarza Dyonizego Matuli, później powszechnie nazywana Willą Mira.

Budowa willi (rok powstania i architekt)

Willa Mira została wzniesiona w latach 1895–1896 (oddana do użytku w 1896 roku) jako prywatna rezydencja Dyonizego Matuli. Projekt budynku wykonał Józef Kryłowski – ówczesny Architekt Miejski Podgórza i jeden z najwybitniejszych krakowskich architektów przełomu wieków. Kryłowski zaprojektował willę w stylistyce dominującego wówczas historyzmu, sięgając po formy nawiązujące do dawnych epok. Był to ceniony twórca, odpowiedzialny także za inne znaczące realizacje, m.in. gmach Towarzystwa „Sokół” w Podgórzu czy projekt (niezrealizowany) pierwszej wersji kościoła św. Józefa. Willa Mira jest zatem dziełem doświadczonego architekta, co widać w dopracowaniu detali i śmiałej koncepcji budowli.

Styl architektoniczny i cechy budynku

Willa reprezentuje styl eklektyczno-historyczny, łącząc elementy architektury pałacowej i obronnej. Jej malownicza sylwetka od razu przywodzi na myśl romantyczny zamek – przede wszystkim za sprawą strzelistej, czterokondygnacyjnej wieży umieszczonej od frontu oraz faktu, że cała bryła „wyrasta” z masywnej wapiennej skały. Główna elewacja ma dość lekki, willowy charakter, jednak od strony południowej budynek zyskuje bardziej warowny wygląd – u podstawy wznosi się gruby mur z miejscem na dwie strzelnice (pełniące jedynie dekoracyjną rolę). Takie rozwiązania nadały rezydencji unikalny, neogotycko-romantyczny urok i sprawiły, że okoliczni mieszkańcy już przed laty nazywali ją po prostu „zamkiem”.

Architekt zadbał o liczne detale stylowe podkreślające zabytkowy charakter willi. Wieżę wieńczy ozdobny metalowy piorunochron, przypominający dekoracyjną iglicę. Wejście główne umieszczono od strony południowej – prowadzą do niego masywne dębowe drzwi, zgodne z duchem epoki. Wnętrze rozplanowano wokół reprezentacyjnej klatki schodowej ulokowanej właśnie w wieży. Szerokie schody łączące parter z piętrem uzupełnia misternie kuta balustrada o secesyjno-historycznym wzorze. Układ dwukondygnacyjny dopełniają piwnice wykute częściowo w skale oraz użytkowe poddasze.

Historia willi i jej właściciele

Dyonizy Matula, dla którego zbudowano Willę Mirę, był postacią znaczącą w dziejach Podgórza. Prowadził własną aptekę „Pod Opatrznością” przy Rynku Podgórskim i udzielał się społecznie – należał do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz zasiadał w radzie miasta Podgórze. Był jednym z ostatnich rajców miejskich przed włączeniem Podgórza do Krakowa w 1915 roku. Jako zamożny obywatel mógł sobie pozwolić na wystawienie okazałej willi w prestiżowej lokalizacji. Zamieszkał w niej wraz z rodziną pod koniec XIX wieku i gospodarzył tam przez kolejne dekady.

Matula prywatnie pasjonował się architekturą, co znalazło odzwierciedlenie w wyglądzie jego domu oraz zbiorach – w piwnicach Willi Mira odkryto stosy XIX-wiecznych magazynów architektonicznych sprowadzanych z Wiednia. Pierwszy właściciel cieszył się swoją posiadłością do końca życia – zmarł w marcu 1939 roku, tuż przed wybuchem II wojny światowej. Jego żona, Józefa z domu Peszkowska, zmarła kilka lat później, w 1944 roku. Oboje zostali pochowani na Starym Cmentarzu Podgórskim. Dwoje ich dzieci (Edward i Janina) mieszkało w willi także po wojnie, jednak nie założyli własnych rodzin. Syn Edward zmarł w 1956 r., a córka Janina w 1977 r., kończąc tym samym erę rodziny Matulów w tym domu.

W okresie II wojny światowej aptekę Matuli przejęły władze okupacyjne, a po 1945 roku znacjonalizowano ją ostatecznie w czasach PRL. Sama willa pozostała co prawda w rękach rodziny, lecz dokonano przymusowego dokwaterowania obcych lokatorów – dużą willę podzielono na kilka mieszkań dla różnych osób. W drugiej połowie XX wieku budynek stopniowo podupadał, choć nadal zamieszkiwali go potomkowie pierwszych właścicieli. Ostatecznie, po śmierci Janiny Matuli, willa stała się własnością dalszych krewnych. W roku 2024 nastąpiła zmiana właściciela – budynek został sprzedany prywatnemu inwestorowi. Obecnie (2025) Willa Mira nadal pozostaje własnością prywatną i jest sukcesywnie remontowana, by przywrócić jej dawną świetność.

Znaczenie kulturowe willi

Willa Mira od ponad wieku stanowi jeden z najbardziej rozpoznawalnych zabytków Starego Podgórza. Często wymieniana jest w przewodnikach i opracowaniach jako atrakcja turystyczna tej dzielnicy. Ze względu na swój baśniowy, „zamkowy” wygląd budynek stał się lokalną ciekawostką architektoniczną – do dziś działa na wyobraźnię mieszkańców i odwiedzających Podgórze. Jak wspominają dawni podgórzanie, już w czasach powojennych dzieci z okolicy nazywały ten obiekt zamkiem. Willa Mira uchodzi też za jedną z najpiękniejszych zabytkowych willi w Krakowie – niektórzy autorzy określają ją wręcz „perłą Podgórza” i zadają pytanie, czy nie jest to najładniejsza willa w Podgórzu.

O randze architektonicznej tego obiektu świadczy fakt, że już w 1898 roku plany i rysunki Willi Mira opublikowano na łamach prestiżowego wiedeńskiego czasopisma Allgemeine Bauzeitung. Budynek był zatem znany i doceniany w środowisku architektów niedługo po powstaniu. Współcześnie Willa Mira objęta jest ochroną konserwatorską jako cenny przykład historycznej zabudowy Podgórza. Choć znajduje się w rękach prywatnych i nie jest udostępniona do zwiedzania, często podziwiana jest z zewnątrz podczas spacerów po okolicy lub organizowanych wycieczek tematycznych. Sąsiaduje zresztą z innym ważnym zabytkiem – tuż obok stoi Willa Julia, dawna willa Wojciecha Bednarskiego (założyciela Parku Bednarskiego), co wspólnie tworzy unikatowy zespół historycznych rezydencji na wzgórzu Lasoty. Willa Mira stanowi zatem istotny element dziedzictwa kulturowego Krakowa, łącząc walory architektoniczne z bogatą historią miejscową.

Ciekawostki i anegdoty

• Tajemnicza nazwa: Pochodzenie nazwy „Mira” nie jest jasne – do dziś nie wiadomo, skąd Dyonizy Matula zaczerpnął to miano dla swojej rezydencji. Być może była to nazwa własna o symbolicznym brzmieniu lub imię bliskiej osoby, ale źródła milczą na ten temat.
• Pasje architektoniczne właściciela: W piwnicach willi odnaleziono pokaźny zbiór XIX-wiecznych austriackich czasopism poświęconych architekturze. Świadczy to o zamiłowaniu Matuli do architektury i zapewne miało wpływ na odważny projekt domu, łączącego różne style i epoki.
• Studnia w ogrodzie: Na terenie posesji wykuto głęboką studnię – sięga ona ponoć około 30 metrów w głąb wapiennego wzgórza Lasoty. Obecnie studnia jest zabezpieczona betonową płytą, ale dawniej stanowiła ciekawy element ogrodu, budząc skojarzenia z zamkowymi studniami.
• Nowatorska łazienka: Na piętrze willi zachował się oryginalny natrysk (prysznic) z końca XIX wieku, zintegrowany z niewielkim piecykiem węglowym do podgrzewania wody. Tego typu urządzenie było prawdziwą nowinką techniczną na przełomie wieków – świadczy o wysokim standardzie, w jakim urządzono dom Matulów.
• Sekrety strychu i piwnic: Do naszych czasów dotrwały drobne pamiątki po pierwszych właścicielach. W piwnicy wciąż można znaleźć stare szklane buteleczki apteczne przypominające o profesji D. Matuli. Z kolei na strychu odkryto m.in. drzewiec sztandaru gniazda „Sokoła” oraz paradną szablę, która należała do Dionizego Matuli (pamiątki po jego działalności społecznej). Co więcej, natrafiono tam na przedmioty z okresu II wojny światowej – np. niemieckie tablice rejestracyjne motocykla z symbolem czarnego orła. Wszystkie te znaleziska sprawiają, że atmosfera dawnych lat nadal unosi się w murach Willi Mira.

Walory artystyczne, urbanistyczne i krajobrazowe

Willa Mira wyróżnia się wysokimi wartościami artystycznymi – zarówno w skali architektury, jak i rzemiosła zdobniczego. Bryła budynku została skomponowana w sposób malowniczy, o zróżnicowanej wysokości i nieregularnym rysunku, co nadaje jej romantyczny charakter. Architekt twórczo połączył stylowe detale (neogotyckie wieżyczki, krenelażowe motywy, przypory skalne) z funkcją wygodnej willi miejskiej. Detale architektoniczne świadczą o kunszcie wykonania: warto zwrócić uwagę na wspomniany zdobiony piorunochron wieńczący wieżę czy piękne kute balustrady i oryginalną stolarkę drzwiową zachowaną we wnętrzach. Całość tworzy harmonijną kompozycję, która do dziś przyciąga wzrok i budzi uznanie znawców architektury.

Walory urbanistyczne Willi Mira przejawiają się poprzez jej usytuowanie i wpływ na otoczenie. Budynek ten stanowi dominantę okolicy – posadowiony na wapiennym wzgórzu i zwieńczony wysoką wieżą, jest widoczny z wielu punktów Starego Podgórza. Wraz z sąsiednimi historycznymi willami (jak wspomniana Willa Julia) oraz zielenią Parku Bednarskiego tworzy unikatowy zakątek miasta o szczególnym charakterze. Układ urbanistyczny Placu Lasoty z końca XIX wieku, gdzie wkomponowano okazałe domy w ogrodach, przetrwał do dziś właśnie dzięki takim obiektom jak Willa Mira – świadkom dawnej świetności Podgórza.

Willa posiada także nieprzeciętne walory krajobrazowe. Jej architektura jest ściśle związana z naturalnym ukształtowaniem terenu: budynek niejako „wzrasta” z wapiennej skały, a otacza go ogród tarasowy na zboczu wzgórza. Historycznie z okien willi roztaczał się rozległy widok na dolinę Wisły i zabytkowy Kraków – duże okna i wysokie pomieszczenia (około 3,6 m) zaprojektowano tak, by mieszkańcy mogli podziwiać panoramę miasta. Obecnie perspektywa ta jest częściowo zasłonięta przez nowszą zabudowę, jednak wciąż odczuwa się związek willi z otaczającym krajobrazem. O każdej porze roku Willa Mira prezentuje się malowniczo na tle zieleni parku i skał Lasoty, stanowiąc zarazem ważny element dziedzictwa kulturowego i pejzażu Krakowa.

Źródła: Opracowanie własne na podstawie dostępnych materiałów historycznych i przewodników, m.in. serwisu Podgorze.pl oraz blogu WielkiKrakow.pl. Wszystkie cytowane informacje pochodzą z wymienionych źródeł.